Η ελληνική παράδοση είναι γεμάτη έθιμα τόσο για τις Αποκριές, όσο και για την Καθαρή Δευτέρα και τη Σαρακοστή που ακολουθεί.
Ωστόσο, πολύ λίγα από αυτά είναι εφικτό να τηρηθούν στις ιδιαίτερες συνθήκες της πανδημίας. Τα έθιμα που έχουν να κάνουν με δρώμενα, αυτή τη χρονιά δεν επιτρέπεται να τηρηθούν λόγω των περιορισμών που έχουν επιβληθεί κατά της πανδημίας, ωστόσο μπορούν να τηρηθούν τα έθιμα που έχουν να κάνουν με την κουζίνα και ίσως το πέταγμα του χαρταετού, αν κάποιος έχει στο σπίτι του χώρο να το κάνει.
Χαρταετός
Στην ελληνική παράδοση το πέταγμα του αετού συμβολίζει το πέταγμα της ανθρώπινης ψυχής προς τον Δημιουργό της.
Σύμφωνα με τον έθιμο πρέπει να πετάει στον ουρανό την Καθαρά Δευτέρα, την ημέρα που ξεκινά η νηστεία της Σαρακοστής, δηλαδή την ημέρα που ξεκινά η πνευματική και σωματική μας κάθαρση.
Μέσω αυτής της διαδικασίας ερχόμαστε πιο κοντά στον Θεό και αυτή η επαφή συμβολίζεται με τον χαρταετό που επίσης πλησιάζει προς τον Θεό καθώς πετάει ψηλά στον ουρανό.
Οι πρώτοι χαρταετοί πάντως εμφανίστηκαν στην αρχαία Κίνα. Η παράδοση συνεχίστηκε μέσα στους αιώνες και διαδόθηκε στη Δύση.
Στην αρχή οι χαρταετοί ήταν φτιαγμένοι από διαφορετικά υλικά αλλά στη συνέχεια προσαρμόστηκαν στα δεδομένα της κάθε εποχής και περιοχής.
Η λαγάνα
Αποτελεί απαραίτητο κομμάτι του τραπεζιού της Καθαράς Δευτέρας.
Το ψωμί αυτό που παρασκευάζεται χωρίς προζύμι, έχει επίσης αρχαίες ρίζες, καθώς υπάρχουν πολλές αναφορές στη λαγάνα σε αρχαία κείμενα.
Μια θεωρία θέλει τη λαγάνα να παρομοιάζεται με τον άρτο που κατανάλωσαν οι Ισραηλίτες κατά την έξοδό τους από την Αίγυπτο, από τότε και μέχρι τη στιγμή που ο Χριστός ευλόγησε τον ένζυμο άρτο.
Δρώμενα σε όλη την Ελλάδα
Όλη η χώρα είναι γεμάτη από παραδοσιακά δρώμενα που γίνονται την Καθαρή Δευτέρα, τα οποία ωστόσο αυτή τη χρονιά λόγω της αποφυγής των συνωστισμών για τη μη διάδοση της πανδημίας, είναι έθιμα που δεν επιτρέπεται να τηρηθούν.
«Η Καθαρή Δευτέρα αποτελεί τη συνέχεια της Αποκριάς και για το λόγο αυτό υπάρχουν πολλά δρώμενα που αποσκοπούν στην ευχετήρια, όπως είναι ο Καλόγερος, μεταμφιεσμένος με δέρματα ζώων, με κουδούνια στη μέση συνοδευόμενος από θίασο ανδρών, επίσης μεταμφιεσμένων», λέει στο ΑΠΕ-ΜΠΕ η Δρ. Αικατερίνη Πολυμέρου-Καμηλάκη, επιστημονική συνεργάτης του Κέντρου Έρευνας της Ελληνικής Λαογραφίας της Ακαδημίας Αθηνών και εξηγεί:
«Το δρώμενο του Καλόγερου στη Θράκη γινόταν την Καθαρή Δευτέρα. Δύο καλόγεροι (εκλέγονται από τους εγγάμους κάθε τέσσερα χρόνια), η μπάμπω με το εφταμηνίτικο παιδί της, δυο κορίτσια ή νύφες (άγαμοι νέοι), δύο κατσίβελοι και δύο χωροφύλακες τα πρόσωπα.
Οι καλόγεροι είναι μεταμφιεσμένοι με δέρματα ζώων, προσωπίδες από δέρματα, και φέρουν κουδούνια και δοξάρι.
Οι κατσίβελοι κατασκευάζουν υνί, σύμβολο της γονιμότητας της γης. Η εικονική άροση με ανθρώπους στο ζυγό είναι συνηθισμένο δρώμενο.
Ο ένας καλόγερος ξαφνικά θέλει να νυμφευθεί και βρίσκει τη νύφη. Ο άλλος καλόγερος- κουμπάρος τον σκοτώνει και η νύφη θρηνεί. Κάποια στιγμή ο καλόγερος ανασταίνεται.
Ο δαίμων της φύσεως φονεύεται σε ακμαία ηλικία για να μη πεθάνει από γεροντικό μαρασμό και ανασταίνεται. Το τελευταίο μέρος είναι σοβαρή εικονική άροση-όργωμα μπροστά στην εκκλησία με καινούργιο αλέτρι και ζυγό καθώς και σπορά= ομοιοπαθητική μαγεία, που μας μεταφέρει ακόμη και σε προδιονυσιακές τελετές.
Οι παραστάσεις, επίσης παραπέμπουν τους Θιάσους των κωμαστών και τα εξ αμάξης των αρχαίων Αθηναίων στα κατ’ αγρούς Διονύσια, τους Χόας και τα Λήναια. Ανάλογα δρώμενα είχαμε και σε άλλες περιοχές: Ο Ζαφείρης στην Ήπειρο, οι Μάηδες στο Πήλιο αργότερα, ο Μπέης, ο Κιοπέκμπεης, Πιττεράδες, η Κορέλλα στη Σκύρο, ο θάνατος-κηδεία του Καρνάβαλου, Βλάχικος γάμος στη Θήβα, το Καρναβάλι του Σοχού, η Σούσα στην Αγιάσο της Μυτιλήνης κά.»
Η νηστεία της Σαρακοστής
«Τα έθιμα της Σαρακοστής, επειδή συνδέονται εν πολλοίς με τη θρησκευτική συμπεριφορά του λαού και τη λατρεία των νεκρών του τηρούνται περισσότερο από άλλα.
Η τήρησή τους δεν έχει σχέση τόσο με τις κοινωνικές τάξεις όσο με τις ηλικίες. Οι μεγαλύτεροι στην ηλικία νηστεύουν, μετέχουν στη λατρεία των ψυχών (ψυχοσάββατα, μνημόσυνα), και παρακολουθούν τις ακολουθίες των χαιρετισμών.
Όσον αφορά τα μαγικοθρησκευτικά δρώμενα και τις μαντικές τελετουργίες έχουν χάσει την αρχική τους σημασία και όπου γίνονται ή αναβιώνουν έχουν καθαρά διασκεδαστικό χαρακτήρα.
Ο γονιμικός και ευετηρικός στόχος που αποτελούσε για τους αγροτικούς πληθυσμούς του παρελθόντος τον κύριο λόγο των μαγικο-θρησκευτικών δρωμένων την Καθαρά Δευτέρα έχει παραχωρήσει τη θέση του στην κοινωνική σάτιρα και την ευωχία», τονίζει η κ. Καμηλάκη.
Η νηστεία είναι το βασικό χαρακτηριστικό της Σαρακοστής.
«Την πρώτη ημέρα, δηλαδή την Καθαρή Δευτέρα δεν καταναλώνονται τα υπόλοιπα της Τυρινής. Καθαρίζονται ακόμη και τα πιατικά και τα υπόλοιπα φαγητά δίνονταν παλιότερα σε όσους δεν νήστευαν.
Η έννοια αυτή της αλλαγής τονίζεται και με την έξοδο στη φύση, όπου καταναλώνονται νηστίσιμα φαγητά και ψωμί άζυμο (λαγάνα), χωρίς δηλαδή προζύμι.
Στον Τύρναβο της Θεσσαλίας την Καθαρά Δευτέρα μαγείρευαν το μπουρανί (=χορτόσουπα αλάδωτη από σπανάκι, ρύζι και λίγο ξίδι) ενώ τραγουδούν άσεμνα αποκριάτικα τραγούδια.
Τέτοιες εκδηλώσεις αποτελούν μάλλον προσπάθεια προέκτασης της αποκριάς και δεν θυμίζουν την αυστηρή σαρακοστή που αρχίζει», λέει η κ. Καμηλάκη και προσθέτει: «Η αποχή, λοιπόν από το κρέας, τα γαλακτοκομικά, τα αβγά και γενικά από ουσίες που επιβαρύνουν τον ήδη καταπονημένο από το χειμώνα οργανισμό θα διατηρηθεί μέχρι το Πάσχα με κατάλυση ψαριών μόνο του Ευαγγελισμού (25 Μαρτίου) και του Λαζάρου».
