Η κατανόηση των κειμένων πρέπει να στηρίζεται και σε παράλληλο εμπλουτισμό των γνώσεων των μαθητών/τριών σχετικά με τις θεματικές ενότητες που προτείνονται για συζήτηση και παραγωγή λόγου
Μητρική Γλώσσα και απόκτηση γλωσσικής και επικοινωνιακής ικανότητας
Σύμφωνα με τις επιστήμες της γλώσσας (γλωσσολογία, κοινωνιογλωσσολογία και κοινωνιολογία της γλώσσας), οι φυσικοί ομιλητές της μητρικής γλώσσας, κατακτούν τη γλωσσική ικανότητα από την παιδική ηλικία εύκολα, αβίαστα και ασυνείδητα στο πλαίσιο του οικογενειακού και ευρύτερου κοινωνικού περιβάλλοντος στο οποίο αναπτύσσονται.
Γνωρίζουν να επικοινωνούν γλωσσικά (χωρίς να έχουν συνείδηση της Γραμματικής και του Συντακτικού) από μικρή ηλικία και χρησιμοποιούν πολύ αποτελεσματικά τον προφορικό λόγο. «Οι ειδικοί λένε ότι ο άνθρωπος μαθαίνει τη γλώσσα κατά τα πέντε πρώτα χρόνια της ζωής του. Κι αυτό είναι το εκπληκτικό. ΄Εκτοτε,οι γλωσσικοί μηχανισμοί του αντιδρούν σε κάθε είδους γλωσσικό ερέθισμα, ακόμη και σ’ εκείνο που δέχεται για πρώτη φορά. Έτσι καταλαβαίνει και χρησιμοποιεί χιλιάδες από διαφορετικά είδη ομιλίας –χωρίς ποτέ να συνειδητοποιεί την ικανότητά του αυτή– ή μεταβάλλει και προσαρμόζει την ομιλία του στα εκάστοτε νέα δεδομένα.» (΄Εκφραση-΄Εκθεση, Α Λυκείου, σελ. 15). Επίσης, «Μπορεί να επικοινωνεί λεκτικά με τους άλλους, να εκφράζει τα συναισθήματά του, να ζητάει πληροφορίες για τον γύρω κόσμο, να προκαλεί με τον λόγο αλλαγή της συμπεριφοράς των άλλων και να προσαρμόζει την συμπεριφορά του σε λεκτικές εντολές, τέλος να επικοινωνεί σε επίπεδο φαντασίας.» . (΄Αννα Φραγκουδάκη, Γλώσσα και ιδεολογία, Οδυσσέας, σελ.112)
Επομένως, οι μαθητές/τριες όταν έρχονται στο σχολείο και ανάλογα με τη σχολική βαθμίδα διαθέτουν ήδη ένα λεξιλόγιο, δηλαδή αξιοποιούν το δικό τους «ατομικό λεξικό» Αυτό το «νοητικό λεξικό» όμως έχει περιορισμένο αριθμό λέξεων που αφορούν συγκεκριμένα πρόσωπα, αντικείμενα, καταστάσεις, συμπεριφορές κ.λπ. που ανήκουν στις άμεσες εμπειρίες και τα βιώματά τους από τον τόπο όπου κατοικούν και από το οικογενειακό και στενό κοινωνικό περιβάλλον.
Σκοπός της γλωσσικής εκπαίδευσης και περιεχόμενο
Τα , στο δημοτικό, μπορεί να γνωρίζουν να επικοινωνούν γλωσσικά (χωρίς να έχουν συνείδηση της Γραμματικής και του Συντακτικού) και να χρησιμοποιούν πολύ αποτελεσματικά τον προφορικό λόγο, δεν γνωρίζουν όμως τον γραπτό λόγο! Επομένως, στις πρώτες τάξεις του δημοτικού γίνεται διδασκαλία της γραπτής μορφής της γλώσσας ώστε να κατακτήσουν οι μαθητές/τριες το βασικό υποκατάστατο του φυσικού λόγου, τη γραφή. Με τα σχολικά βιβλία τα παιδιά δεν μαθαίνουν τη γλώσσα που μιλάνε. Διδάσκονται την ομιλούμενη γλώσσα στα μεγάλα αστικά κέντρα, την Κοινή Νεοελληνική γλώσσα, όπως αυτή χρησιμοποιείται στον τύπο, την πολιτική, την ενημέρωση, την εκπαίδευση, την επιστήμη, τη λογοτεχνία κ.λπ.
Ειδικότερα, στην Δευτεροβάθμια εκπαίδευση ,σκοπός της γλωσσικής διδασκαλίας είναι
-να συνειδητοποιήσουν οι μαθητές/τριες την αναπαραστατική λειτουργία του λόγου και να εσωτερικεύσουν στρατηγικές κατανόησης ορισμένων ποικιλιών κειμένων όπως: δοκίμια, άρθρα, ειδησεογραφικά κείμενα, συνεντεύξεις, ομιλίες, κριτικές και παρουσιάσεις πολιτιστικών εκδηλώσεων, επιστολές, επιστημονικά και πληροφοριακά κείμενα καθώς και πολυτροπικά κείμενα με τα οποία δεν έρχονται σε επαφή στην ιδιωτική τους ζωή λόγω ηλικίας, περιβάλλοντος, οικονομικών και άλλων συνθηκών…
-να κατανοούν τον επιστημονικό λόγο που αξιοποιείται σε όλα τα διδασκόμενα μαθήματα , -να κατανοούν τις ιδιαιτερότητες της γλώσσας της λογοτεχνίας στο πλαίσιο της διδασκαλίας του σχετικού μαθήματος
– εκτός από την κατανόηση ορισμένων ποικιλιών κειμένων, εξίσου σημαντικός σκοπός της γλωσσικής διδασκαλίας, σε σχέση με τον τρόπο αξιολόγησης των μαθητών, είναι να κατακτήσουν οι μαθητές/τριες συγγραφικές δεξιότητες ώστε να συνθέτουν νοηματικά, δομικά και γλωσσικά αποτελεσματικά κείμενα σε σχέση με τον επικοινωνιακό σκοπό: περίληψη, απαντήσεις σε ερωτήσεις θεωρίας, κείμενα όπως, άρθρο, ομιλία, επιστολή!
Διδακτέα ύλη
Συγκεκριμένα, στο γλωσσικό μάθημα οι μαθητές/τριες διδάσκονται τα κοινά στοιχεία/συμβάσεις των κειμένων ώστε να αναγνωρίζουν τις επικοινωνιακές προθέσεις του/της συγγραφέα σε σχέση με μια ορισμένη επικοινωνιακή περίσταση και τους συγκεκριμένους δέκτες των ποικίλων κειμένων.
Κοινά στοιχεία των κειμένων είναι
- Ο κειμενικός τύπος (επιλέγεται από τον συγγραφέα ανάλογα με τον σκοπό του)
- Το μέσον δημοσίευσης ( σχετίζεται με τους δέκτες) ή η επικοινωνιακή περίσταση (π.χ. εκδήλωση, συνέδριο, συνέντευξη κ.λπ.)
- Ο τίτλος και οι υπότιτλοι (αν υπάρχουν)
- Το θέμα/ο θεματικός άξονας του κειμένου
- Το περιεχόμενο (δηλαδή οι πληροφορίες, ιδέες, επιχειρήματα, σχόλια, αξιολογήσεις κ.λπ.)
- Η οργάνωση, δηλαδή οι δομικές επιλογές του πομπού (οργάνωση του κειμένου, οργάνωση των παραγράφων και συνεκτικότητα)
- Οι γλωσσικές επιλογές του πομπού και η αξιοποίηση των σημείων στίξης(ανάλογα με το κείμενο, τους δέκτες και τις προθέσεις του)
- Οι υφολογικές επιλογές (ανάλογα με το κείμενο, τους δέκτες και τις προθέσεις του)
Σημείωση: το περιεχόμενο/νοηματικό επίπεδο, οι δομικές και γλωσσικές επιλογές καλούνται κειμενικά σχήματα στον Οδηγό του εκπαιδευτικού για τη διδασκαλία της Νεοελληνικής γλώσσας
Προσδοκώμενα αποτελέσματα
-Συνειδητοποίηση της διαφορετικότητας των ποικίλων κειμένων
–Μετάβαση από το βασικό λεξιλόγιο με το οποίο δηλώνουν τις προσωπικές τους εμπειρίες στο λεξιλόγιο των επιστημονικών, πληροφοριακών, δημοσιογραφικών κειμένων, δοκιμίων, συνεντεύξεων, ομιλιών, επιστολών και άλλων κειμένων που αναφέρονται στην πραγματικότητα.
–Απόκτηση νέων άγνωστων λέξεων/αφηρημένων εννοιών που δηλώνουν νέες σημασίες αναφορικά με τον άνθρωπο, την οικονομία, την πολιτική, την επιστήμη, την εκπαίδευση και πολλές άλλες εκφάνσεις της κοινωνικοπολιτιστικής πραγματικότητας.
-Απόκτηση της ικανότητας να δηλώνουν οι μαθητές/τριες αφηρημένες ιδέες, καταστάσεις, διαδικασίες κ.λπ.
-Να αναγνωρίζουν τις προθέσεις και τις επικοινωνιακές επιδιώξεις του συγγραφέα από τις δομικές, γλωσσικές και υφολογικές επιλογές.
Προβλήματα-δυσκολίες
Θέματα των κειμένων: Τα κείμενα αναφέρονται σε θεματικούς άξονες που σχετίζονται με την εκπαίδευση, την επιστήμη, τον άνθρωπο, τα ζητήματα της γλώσσας, την τεχνολογία, το ψηφιακό περιβάλλον, την πολιτική, την ηθική, την ψηφιακή εποχή, τις ανθρώπινες συμπεριφορές και καταστάσεις, την ατομική, κοινωνική και εθνική ταυτότητα, τον πολιτισμό, τη διεθνή κοινότητα, τους θεσμούς κ.α. όπως αυτά ορίζονται στην εξεταστέα ύλη σε κάθε τάξη του λυκείου.
Λέξεις/έννοιες-λεξιλόγιο: Οι λέξεις/έννοιες καθώς και οι ρηματικές φράσεις που χρησιμοποιούνται για να δηλωθούν ρητά ή υπόρρητα (με έμμεσο ή υπαινικτικό τρόπο) τα νοήματα και οι πληροφορίες σε αυτά τα κείμενα συνδέονται άμεσα με τον Άνθρωπο και τον Κόσμο. Επομένως, η ικανότητα αποκωδικοποίησης των γλωσσικών στοιχείων του κειμένου συνδέεται με τη γνώση των μαθητών/τριών για τον κόσμο, τη φυσική και κοινωνική πραγματικότητα. Οι μαθητές/τριες προσπαθούν να ερμηνεύσουν τα νοήματα των κειμένων βασισμένοι/ες σε προϋπάρχουσες γνώσεις και προσλαμβάνουσες παραστάσεις για τον κόσμο. Το πρόβλημα των μαθητών/τριών δεν είναι γλωσσικό-είναι γνωσιακό!
Μαθήματα Γενικής Παιδείας: Όμως, ποιες γνώσεις και προσλαμβάνουσες παραστάσεις έχουν οι έφηβοι στην ψηφιακή εποχή, στην εποχή της παραπληροφόρησης, στην εποχή της πανδημίας και του κοινωνικού αποκλεισμού, στην εποχή της εξ αποστάσεως διδασκαλίας και της κατάχρησης των ψηφιακών μέσων και της κυριαρχίας της εικόνας; Το εκπαιδευτικό σύστημα τους παρέχει αυτές τις γνώσεις, όταν έχουν καταργηθεί μαθήματα Γενικής Παιδείας όπως: Δίκαιο και Πολιτική, Αρχές Οικονομίας, Φιλοσοφία, Αισθητική αγωγή, Περιβαλλοντικές Επιστήμες κ.α.; Η κατανόηση των κειμένων δεν μπορεί να στηρίζεται με εμπλουτισμό του λεξιλογίου των μαθητών και μάλιστα με την αξιοποίηση αποπλαισιωμένων ασκήσεων (άσχετες και τυχαίες προτάσεις εκτός αυθεντικών κειμένων).Η κατανόηση των κειμένων πρέπει να στηρίζεται και σε παράλληλο εμπλουτισμό των γνώσεων των μαθητών/τριών σχετικά με τις θεματικές ενότητες που προτείνονται για συζήτηση και παραγωγή λόγου.
Η οργάνωση της διδακτέας ύλης στα σχολικά βιβλία: Γιατί, ενώ οι μαθητές διδάσκονται την ίδια ύλη (ποικιλίες κειμένων με περιγραφή, αφήγηση, επιχειρηματολογία) δεν αντιλαμβάνονται τί διδάσκονται και για ποιο σκοπό;
–Για τη διδασκαλία των γλωσσικών ποικιλιών στα διάφορα είδη κειμένων, στο Γυμνάσιο και στο Λύκειο, χρησιμοποιούνται 12 βιβλία (Νεοελληνική Γραμματική, Νεοελληνικό Συντακτικό, Νεοελληνική γλώσσα α´, β´, γ´ τεύχη για το Γυμνάσιο, Ερμηνευτικό λεξικό της Ελληνικής, Έκφραση-Έκθεση α´, β´, γ´ τεύχη για το Λύκειο, Δίκτυο κειμένων , Φάκελος υλικού για την Νεοελληνική Γλώσσα γ΄λυκείου, Γλωσσικές ασκήσεις για το Λύκειο, Θεματικοί κύκλοι για το Λύκειο).
-Η σπειροειδής οργάνωση της ύλης σε τρία βιβλία στο γυμνάσιο και σε άλλα 5 στο λύκειο, η απουσία μιας κοινής διδακτικής και μεθοδολογίας δεν επιτρέπει σε μαθητές και εκπαιδευτικούς να διαμορφώνουν μια συγκεκριμένη και σφαιρική εικόνα για το γνωστικό αντικείμενο. Η διδακτέα ύλη είναι συγκεκριμένη! Τα κείμενα είναι αναρίθμητα! Τα αποτελέσματα, λοιπόν, και οι επιδόσεις των μαθητών στο γλωσσικό μάθημα είναι απολύτως δικαιολογημένα, αν σε αυτά προσθέσουμε και το γεγονός ότι όλοι οι εκπαιδευτικοί διδάσκουν κειμενογλωσσολογία χωρίς να έχουν εκπαιδευτεί γι’ αυτό.
Ελλιπής εκπαίδευση των εκπαιδευτικών ως προς τις γλωσσικές επιστήμες: Νομίζω πως όλοι/ες θα συμφωνήσουμε ότι οι εκπαιδευτικοί της δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης καλούνται να διδάξουν όλα τα φιλολογικά μαθήματα-ανεξάρτητα από την εξειδίκευσή τους! Επίσης, όλοι/ες καλούνται να διδάξουν το πλέον απαιτητικό γλωσσικό μάθημα, η πολύχρονη παθολογία του οποίου ταλανίζει τόσο την μαθητική όσο και την εκπαιδευτική κοινότητα.
Οι αλλεπάλληλες μεταρρυθμίσεις στον τρόπο διδασκαλίας και εξέτασης του μαθήματος ανακοινώνονται με την έναρξη της σχολικής χρονιάς! Απροετοίμαστοι οι εκπαιδευτικοί, χωρίς θεσμική υποστήριξη, χωρίς επιμόρφωση, χωρίς θεσμικό γλωσσάρι μεταγλωσσικών όρων καλούνται να αυτοσχεδιάσουν…Το ίδιο συμβαίνει και στα φροντιστήρια και τα Ιδιωτικά εκπαιδευτήρια, όπου χρησιμοποιούνται σημειώσεις και βιβλία με λογότυπο… Κυκλοφορούν βοηθήματα υποσχόμενα ότι δίνουν λύση σε ένα τόσο σύνθετο και πολυδιάστατο πρόβλημα. Προς αποφυγήν παρεξηγήσεων, δεν ασκώ κριτική στην ποιότητα και την επάρκεια αυτών των εξωσχολικών βιβλίων, πολλά εκ των οποίων είναι πολύ χρήσιμα και αξιόπιστα.
Όμως, για την γλωσσική εκπαίδευση, δεν είναι υπεύθυνοι οι φροντιστηριακοί όμιλοι ούτε τα ιδιωτικά εκπαιδευτήρια ούτε οι αυτοαπασχολούμενοι εκπαιδευτικοί ούτε οι καθηγητές των δημόσιων σχολείων! Υπεύθυνο είναι το ΙΕΠ το οποίο εκπονεί τα Προγράμματα Σπουδών και τις Οδηγίες Διδασκαλίας του μαθήματος καθώς και τον τρόπο εξέτασής του. Υπεύθυνη είναι η εκάστοτε πολιτική ηγεσία που ορίζει την ουσία και τους στόχους του μαθήματος… Υπεύθυνη είναι η εκάστοτε πολιτική ηγεσία που αφήνει τους εκπαιδευτικούς αβοήθητους με αποτέλεσμα να διαιωνίζεται η ά-κριτη αποστήθιση απαντήσεων για… «πάσαν νόσον» που οδηγεί πανέξυπνα παιδιά που αριστεύουν στα άλλα μαθήματα να καταλήγουν λειτουργικά αναλφάβητοι φοιτητές ή επαγγελματίες…
Μαρία Κάππου, φιλόλογος-συγγραφέας
Lloyd, P. (1998), Γνωστική και γλωσσική ανάπτυξη, Αθήνα: Ελληνικά Γράμματα
Μιχάλης, Α. (2020) Γλωσσική διδασκαλία και πρακτικές Γραμματισμού στη Δευτεροβάθμια Εκπαίδευση, Αθήνα: Gutenberg
Ματσαγγουρας , Η. (2007), Στρατηγικές διδασκαλίας. Η κριτική σκέψη στη διδακτική πράξη, Αθήνα: Gutenberg.
Οδηγός εκπαιδευτικού για τη Νεοελληνική Γλώσσα (2022)
Nέο Πρόγραμμα σπουδών για τη Νεοελληνική γλώσσα (2021)
Τοκατλίδου, Β. (2004), Γλώσσα, επικοινωνία και γλωσσική εκπαίδευση, Αθήνα: Πατάκης
Φραγκουδακη, Α. (1981), Γλώσσα και ιδεολογία. Κοινωνιολογική προσέγγιση της Ελληνικής γλώσσας, Αθήνα: Οδυσσέας.
