Τις προάλλες, κατά την διάρκεια του μαθήματος με ένα τμήμα της Α’ Γυμνασίου, έτυχε να μπει μέσα στην αίθουσα ένα έντομο από αυτά που συνήθως τα αποκαλούμε ως μπάμπουρες. Ποτέ δεν θα περίμενα πως ένας μπάμπουρας θα μπορούσε τόσο αβίαστα να μου κλέψει την προσοχή των μαθητών μου.
Η αδυναμία συγκέντρωσης προσοχής (short attention span) είναι ένα μεγάλο πρόβλημα της εποχής και παρατηρείται και σε παιδιά και σε ενήλικες. Οι μελέτες που έχουν γίνει μιλούν για μέση ανθρώπινη συγκέντρωση προσοχής σήμερα τα 8 δευτερόλεπτα ενώ πριν από 20 χρόνια ήταν 12 δευτερόλεπτα. Είμαι απόλυτα πεπεισμένος πως αν οι μελέτες αφορούσαν αποκλειστικά παιδιά, εφήβους και νέους η πτώση αυτή θα φαινόταν ακόμα μεγαλύτερη.
Ένα έντομο αρκεί
Τις προάλλες, κατά την διάρκεια του μαθήματος με ένα τμήμα της Α’ Γυμνασίου, έτυχε να μπει μέσα στην αίθουσα ένα έντομο από αυτά που συνήθως τα αποκαλούμε ως μπάμπουρες. Ποτέ δεν θα περίμενα πως ένας μπάμπουρας θα μπορούσε τόσο αβίαστα να μου κλέψει την προσοχή των μαθητών μου. Για περίπου τρία λεπτά δεν πήραν τα μάτια τους από πάνω του μέχρι που ο μπάμπουρας προφανώς δεν βρήκε κάτι ενδιαφέρον και εξήλθε της αιθούσης. Τέτοια εστίαση, τέτοια παρακολούθηση και τόσο ενδιαφέρον σπάνια δείχνουν στο μάθημα. Τον μίσησα αυτόν τον μπάμπουρα. Ένα τεράστιο «γιατί αυτός και όχι εγώ» ζήτησε από μένα εξηγήσεις.
Κάθισα και το σκέφτηκα λοιπόν. Ας πάρουμε την καθημερινότητα ενός μέσου παιδιού τη σημερινή εποχή. Ας μιλήσουμε πρώτα για την ζωή του εκτός σχολείου. Μεγαλώνει κατά κύριο λόγο μέσα στο δωμάτιό του, το χώρο που «συγκεντρώνεται το παιδί» όπως θέλουν να πιστεύουν οι γονείς του και οι εκπαιδευτικοί του. Όμως στην πραγματικότητα βρίσκεται σε ένα περιβάλλον πολλαπλών περισπασμών. Κυρίως οθονών, μεγάλων, μικρών, μεσαίων.
Κάθε οθόνη δεν του ανοίγει το παράθυρο σε ένα κόσμο αλλά σε πολλούς κόσμους. Και ποιον να πρωτοδιαλέξει από δαύτους αφού όλοι διεκδικούν την προσοχή του; Οπότε κάνει αυτό που ονομάζουμε hopping από τον ένα κόσμο στον άλλον. Καθένας από αυτούς τους κόσμους δεν απαιτούν από αυτόν την αποκλειστικότητα, ούτε την απόλυτη συγκέντρωσή του. Ούτε καν το ενδιαφέρον του για όσα του δείχνουν. Το μόνο που του ζητούν είναι να εισέλθει έστω και για λίγο, ίσα ίσα μέχρι να καταγραφεί το «χτύπημα» ως διαφημιστική μονάδα μέτρησης. Οι κόσμοι αυτοί δεν διεκδικούν το μυαλό του παιδιού αλλά τα δάχτυλά του πάνω στο πληκτρολόγιο. Και αυτή η δραστηριότητά του ενίοτε διακόπτεται από την μελέτη του για τα μαθήματά του σχολείου.
Ας περάσουμε στην καθημερινότητα του παιδιού στο σχολείο και συγκεκριμένα την ώρα του μαθήματος. Εδώ δεν υπάρχουν πολλοί κόσμοι, υπάρχει μόνο ένας κόσμος και μάλιστα μονοδιάστατος και επαναλαμβανόμενος στα μάτια των παιδιών. Υπάρχει ένας πολύ απαιτητικός τύπος, ο εκπαιδευτικός, που ζητάει από εκείνα την απόλυτη προσοχή και την συγκέντρωσή τους. Και που ως ονειροπόλος Δον Κιχώτης προσπαθεί να τους κεντρίσει και το ενδιαφέρον τους. Το αξιοπερίεργο της υπόθεσης δεν είναι πως ο εκπαιδευτικός παλεύει με ανεμόμυλους αλλά το γεγονός πως ενάντια σε όλα τα προγνωστικά καταφέρνει να έχει κάποιο αποτέλεσμα. Και αυτό μοιάζει με ένα μικρό θαύμα. Μέχρι τη στιγμή που θα μπει στην αίθουσα ένας μπάμπουρας.
Και είναι απολύτως λογικό τα παιδιά που έχουν εθιστεί στους περισπασμούς να θέλουν και άλλους περισπασμούς. Ο μπάμπουρας είναι για αυτά μια αφορμή να κάνουν αυτό που έχουν μάθει να κάνουν, να στρέφουν συνεχώς την προσοχή τους σε κάτι άλλο. Και να μην νομίζει “ ο κύριος μπάμπουρας” πως θα κέντριζε την προσοχή των παιδιών αν δεν βρισκόταν μέσα στην αίθουσα αλλά έξω στη φύση. Ούτε δεύτερη ματιά δεν θα του ρίχνανε. Η παρουσία του μέσα στην αίθουσα νομιμοποιεί την νοητική απόδραση των μαθητών από το μάθημα.
Μάθημα vs περισπασμών
Το ερώτημα είναι αν μπορεί ο εκπαιδευτικός να κατατροπώσει τον μπάμπουρα. Το σίγουρο είναι πως αυτός ο τόσο συκοφαντημένος πολεμιστής θα δώσει τη μάχη του, γιατί αυτό του προστάζει η συνείδησή του και η αγάπη του για αυτό που κάνει. Αλλά το σπαθί που του έχουν δώσει για να πολεμάει είναι ξύλινο. Πως να κερδίσει τη συγκέντρωση, την προσοχή και το ενδιαφέρον των μαθητών του όταν τον έχουν αφήσει μόνο του στη μάχη; Όταν αυτοί που του δίνουν τις προσταγές του λένε να διδάξει πολλά αλλά από λίγο το καθένα, να κάνει γρήγορα για να προλάβει να τα κάνει όλα, να φτάνει σε πλάτος αλλά όχι σε βάθος και να κάνει μόνο όσα χρειάζονται στις εξετάσεις;
Πως θα μάθει τους μαθητές του να συγκεντρώνονται όταν τα σχολικά βιβλία παρέχουν σκόρπιες πληροφορίες και όχι γνώση, όταν τα τεστ απαιτούν γρήγορες απαντήσεις ή κλικαρίσματα της σωστής απάντησης; Μπορεί τα πολλά λόγια να είναι φτώχεια αλλά και τα λίγα που ζητάμε από τους μαθητές φτώχεια είναι. Από τις σελίδες που ζητούσαμε παλαιότερα σήμερα περάσαμε στο άλλο άκρο και ζητάμε λίγες λέξεις. Επιπλέον, οι διδακτικές μέθοδοι που προτείνονται ωθούν στην εξεύρεση του ευκολότερου δρόμου για τα παιδιά μην τυχόν και δυσκολευτούν. Πως θα δυναμώσουν και πως θα μάθουν να επιμένουν αυτά τα παιδιά άμα συνεχώς «αφαιρούμε κιλά από τα βαράκια τους»; Και πως θα εντυπωθούν στο μυαλό τους όλα όσα κάνουν στο σχολείο αν δεν χρησιμοποιείται το μελάνι του συναισθήματος; Πώς να μην γίνεται χίλια κομμάτια το μυαλό τους χωρίς τη σωματική έκφραση που προσφέρουν οι τέχνες και η άθληση;
Μήπως τελικά το hopping των παιδιών από το ένα θέμα στο άλλο δεν λαμβάνει χώρα μόνο εκτός σχολείου αλλά έχει παρεισφρήσει και μέσα στην ίδια τη μαθησιακή διαδικασία; Μήπως το πιο εύκολο, το πιο γρήγορο, το λίγο από όλα, που επικρατεί ως τρόπος μάθησης ενισχύει τη διάσπαση και μειώνει το ενδιαφέρον των μαθητών; Μήπως προκειμένου να τραβήξουμε τους μαθητές από τους περισπασμούς εκτός σχολείου ο ενδεδειγμένος τρόπος δεν είναι να χρησιμοποιήσουμε άλλους περισπασμούς εντός σχολείου; Μήπως τελικά ο λόγος που μίσησα τόσο πολύ τον μπάμπουρα που ανέφερα στην αρχή είναι πως και εγώ κατά βάση μπάμπουρες χρησιμοποιώ και το συγκεκριμένο δεν τον αναγνωρίζω ως δικό μου; Αν είναι έτσι τότε μάλλον η γέννηση του homo distractus θα έχει και τη δική μου υπογραφή. (distracted = με διάσπαση)
Να συγκεντρώσουμε το βλέμμα των παιδιών
Σκέφτομαι μήπως πρέπει να αλλάξω τακτική. Να αποστρατεύσω τους δικούς μου μπάμπουρες. Τόσο καιρό, αντί να λειτουργώ ως σταθερός διεγέρτης συντονίστηκα με το τυχαίο, το ακανόνιστο και το καταιγιστικό και αντί να κουρδίζω ξεκούρδιζα. Μήπως πρέπει να πάω λίγο προς τα πίσω και ας με πουν και οπισθοδρομικό; Να πάω πιο αργά και ας με πουν και αργό; Και λοιπόν, ας μην προλάβω να τα κάνω όλα, αφού από την πολύ φόρα τα παιδιά δεν προλαβαίνουν να δουν τίποτα. Μήπως να κάνω λιγότερα αλλά καλύτερα; Να μιλάω στα παιδιά περισσότερο και πιο άμεσα; Να συγκεντρώνει τα βλέμματά τους το δικό μου βλέμμα γιατί για πολύ καιρό κοίταζα το μάθημα αλλά δεν έβλεπα τους μαθητές. Στη σχέση μας κρύβεται η δύναμη. Λέω να εμπιστευτώ λιγάκι περισσότερο τα παιδιά και να σταματήσω να τα αντιμετωπίζω σαν μωρά που τους τα αλέθω όλα στο μπλέντερ. Λέω να τα ενθουσιάσω με τον ενθουσιασμό μου. Ίσως τότε να πεθαίνω κάθε φορά που θα με καρφώνει ευθύβολα και βαθιά το βλέμμα τους αλλά θα ανασταίνομαι αμέσως.
Δημήτρης Τσιριγώτης, Φυσικός
