Πανελλήνιες – Πανελλαδικές 2022: Σχετικά με το φετινό θέμα της έκθεσης
Το κεντρικό ερώτημα των φετινών εισαγωγικών εξετάσεων είναι κρίσιμο, ουσιώδες, σύγχρονο και αφορά στο σύνολο των ανθρώπων και των κοινωνιών και όχι μόνο τους μαθητές και τις μαθήτριες. Ποια είναι η αξία της ιστορικής γνώσης; Ή, για να είμαστε πιο ξεκάθαροι, γιατί να μαθαίνει κανείς ιστορία;
Βέβαια, παραλείπουν ένα βασικό προαπαιτούμενο ερώτημα, πριν ζητήσουν τους τρόπους με τους οποίους θα πρέπει να προσεγγίζεται το ιστορικό παρελθόν –το ερώτημα που αφορά στα περιεχόμενα και τις οπτικές της ιστορικής εκπαίδευσης, αλλά ας μην είμαστε τόσο απαιτητικοί.
Θα μπορούσε κανείς να πει ότι το φετινό θέμα ενέχει μεγάλη δόση σαρκασμού, αν λάβουμε υπόψη ότι απευθύνεται σε παιδιά που εξαναγκάζονται σε όλη σχεδόν τη σχολική τους ζωή, με αποκορύφωμα τις Πανελλήνιες εξετάσεις, να παπαγαλίσουν ανούσιες, στην πλειονότητά τους, ιστορικές πληροφορίες. Αυτό όμως είναι ένα άλλο ζήτημα που έχει να κάνει με τη «φύση» των πανελλήνιων εξετάσεων στη νεοελληνική γλώσσα, που λίγο ή πολύ απαιτούν από τους νεαρούς μαθητές και μαθήτριες να εξωραΐσουν τη ζοφερή εκπαιδευτική πραγματικότητα και να αποσιωπήσουν την πολλαπλή καταπίεση που βιώνουν μέσα και έξω από το σχολείο. Γι’ αυτό και οι συντάκτες του φετινού θέματος δεν τόλμησαν να ζητήσουν από τα παιδιά τη γνώμη τους για το μάθημα της ιστορίας, όπως το διδάσκονται σήμερα. Όσοι δε υποψήφιοι τολμήσαν να περιγράψουν την πραγματικότητα, γνωρίζουν καλά ότι θα βγουν «εκτός θέματος» και συνεπώς θα υποστούν βαρύτατες βαθμολογικές συνέπειες.
Προκειμένου να συμβάλω –και λόγω επιστημονικής ειδίκευσης – στη δημόσια συζήτηση που εθιμικά ανοίγει κάθε χρόνο πάνω στο θέμα της «Έκθεσης», θυμήθηκα το Πρόγραμμα Σπουδών Ιστορίας για τις τάξεις Γ΄ Δημοτικού έως Β΄ Λυκείου (2018-9), το οποίο η υφιστάμενη ηγεσία του Υπουργείου Παιδείας και του Ινστιτούτου Εκπαιδευτικής Πολιτικής κατήργησε αναιτιολόγητα και χωρίς πιλοτική εφαρμογή το 2020, μετά από δήλωση της υπουργού ότι «η Ιστορία δεν πρέπει να έχει χαρακτήρα κοινωνιολογικό αλλά να αναπτύσσει την εθνική συνείδηση». Ιδού ορισμένα σχετικά αποσπάσματα από την εισαγωγή του καταργηθέντος Προγράμματος Σπουδών:
Σκοποί του μαθήματος της ιστορίας
«Οι σκοποί του μαθήματος της ιστορίας συναρτώνται με τα ιδεώδη μιας κοινωνίας, το μέλλον που οραματίζεται και τον τύπο ανθρώπου και πολίτη που θέλει να διαμορφώσει μέσω της εκπαίδευσης. Η διαμόρφωση γενετικής ιστορικής συνείδησης, η καλλιέργεια ιστορικής σκέψης, δημοκρατικής συνείδησης και ανθρωπιστικών αξιών και η συγκρότηση μιας πλουραλιστικής και ανεκτικής εθνικής ταυτότητας αποτελούν βασικούς σκοπούς του μαθήματος της ιστορίας στις σύγχρονες δημοκρατικές και πολυπολιτισμικές κοινωνίες.»
Καλλιέργεια δημοκρατικής συνείδησης
Η διδασκαλία της ιστορίας επιδιώκει την καλλιέργεια δημοκρατικής συνείδησης, αφενός ενθαρρύνοντας τον πλουραλισμό των απόψεων, τον διάλογο και την αλληλεπίδραση και αφετέρου αμφισβητώντας την αυθεντία και αποκηρύσσοντας τη δογματική μοναδικότητα της ιστορικής αλήθειας. Είναι κοινή πεποίθηση στους διεθνείς οργανισμούς για την εκπαίδευση ότι το μάθημα της ιστορίας μπορεί να διαδραματίσει κρίσιμο και αποφασιστικό ρόλο στην καλλιέργεια της δημοκρατικής συνείδησης των νέων ανθρώπων και να αποτελέσει ανασχετικό φραγμό στην ξενοφοβία, το μίσος, τη μισαλλοδοξία και την εθνική και πολιτισμική περιχαράκωση. Τη δημοκρατική κουλτούρα των νέων πολιτών στις παρούσες συνθήκες μορφοποιεί ένα σύνολο δεξιοτήτων, που αναπτύσσονται με την ιστορική εκπαίδευση, όπως η ενσυναίσθηση, η ανάγκη τεκμηρίωσης, η κατανόηση, ο σεβασμός και η ανεκτικότητα της πολιτισμικής ετερότητας, το αίσθημα ευθύνης, η ανάλυση και κριτική κατανόηση των διαφορετικών οπτικών απέναντι στο ίδιο γεγονός, η ανακάλυψη της λογικής αλληλουχίας των συμβάντων, η αποδόμηση της ρητορικής της προπαγάνδας, η αξιολόγηση βάσει λογικών κριτηρίων και τεκμηριωμένων επιχειρημάτων, η κριτική επεξεργασία στερεοτύπων και προκαταλήψεων κτλ.»
Καλλιέργεια ανθρωπιστικών αξιών
«Το μάθημα της ιστορίας είναι απαραίτητο να συνδέεται με το παρόν και το μέλλον των κοινωνιών μας καλλιεργώντας αξίες και στάσεις. Οι αξίες διαμορφώνουν πλαίσια κοινωνικής αλληλεπίδρασης και παράγουν πρότυπα συμπεριφοράς, κινητοποιούν τη δράση των ανθρώπων και λειτουργούν ως καθοδηγητικές αρχές στις αποφάσεις που καλούνται να πάρουν για το πώς θα δράσουν. Υπ’ αυτή την έννοια, το ιστορικό παρελθόν, αν μελετηθεί με όρους επιστημονικής εγκυρότητας και με μεθοδολογικά εργαλεία την πολυπρισματικότητα και την ενσυναίσθηση, μπορεί να αποτελέσει πεδίο καλλιέργειας ανθρωπιστικών αξιών, όπως είναι η υπευθυνότητα, ο αλληλοσεβασμός, η αλληλεγγύη. Η έμφαση στην κοινωνική ιστορία και στις ποικίλες εκφάνσεις της, ο φωτισμός των επιπτώσεων των «μεγάλων» γεγονότων στις ζωές των απλών ανθρώπων, καθώς και η ανάλυση των συμπεριφορών που αυτοί ανέπτυξαν σε οριακές καταστάσεις, όπως οι πόλεμοι, οι διώξεις και οι καταστροφές, μπορούν να συμβάλουν στη βαθιά συνειδητοποίηση της αξίας θεμελιωδών συστατικών της ανθρώπινης αξιοπρέπειας. Η ανάδειξη και μελέτη, εξάλλου, του πολυπολιτισμικού και διαπολιτισμικού χαρακτήρα των κοινωνιών του παρελθόντος -είτε πρόκειται για περιόδους ειρηνικής συνύπαρξης είτε για φάσεις σύγκρουσης -μπορεί να συμβάλει στη διαμόρφωση θετικών στάσεων απέναντι στην πολιτισμική διαφορετικότητα. Με αυτό τον τρόπο, στοχεύουμε στη διαρκή κριτική επεξεργασία και αναίρεση στερεοτύπων και προκαταλήψεων –εθνικών, φυλετικών, θρησκευτικών, κοινωνικών, έμφυλων, πολιτικών και πολιτισμικών. Αυτό δεν σημαίνει ότι πρέπει να αποσιωπώνται ή να υποβαθμίζονται οι διαφορές και οι ιστορικές συγκρούσεις μεταξύ των λαών ή να μην προσεγγίζονται τα επίμαχα και τραυματικά ιστορικά γεγονότα. Αντίθετα, οι εκπαιδευτικοί και οι μαθητές και μαθήτριές τους οφείλουν να τις αναδεικνύουν, να τις διαχειρίζονται με υπευθυνότητα και επαρκή γνώση, να τις αναλύουν και να τις κατανοούν με ψυχραιμία και μεθοδικότητα, αποφεύγοντας την εθνικιστική ή λαϊκιστική ρητορεία, όπως και τον ιδεολογικό δογματισμό.»
Άγγελος Παληκίδης
Αναπληρωτής Καθηγητής Διδακτικής της Ιστορίας, Δημοκρίτειο Πανεπιστήμιο Θράκης
