Σειρά πιθανών οικονομικών και κοινωνικοπολιτικών επιπτώσεων της τηλεκπαίδευσης χρήζουν διερεύνησης.
Η όδευση προς το πέρας της πανδημίας επιτρέπει μία βαθύτερη κατανόηση των χαρακτηριστικών και της μελλοντικής δυναμικής πρακτικών και μέτρων που βιαίως έγιναν μέρος της καθημερινότητάς μας την προηγούμενη διετία. Ειδικότερα στο χώρο της Παιδείας, πρωταγωνιστικό ρόλο διαδραμάτισε η εξ αποστάσεως διδασκαλία. Και αν η μελλοντική εφαρμογή αυτής σε Α/θμια και Β/θμια Εκπαίδευση τελεί υπό γενικότερη αμφισβήτηση, το τοπίο στην Γ/θμια, στην οποία θα επικεντρωθούμε στο παρόν άρθρο χωρίς αυτό να σημαίνει πως τα όσα αναφερθούν δεν αφορούν σε μικρότερο ή μεγαλύτερο βαθμό την Εκπαίδευση στο σύνολό της, είναι τελείως διαφορετικό αφενός λόγω των ιδιαίτερων στοιχείων και φιλοσοφίας που τη χαρακτηρίζουν, αφετέρου εξαιτίας των σύγχρονων τάσεων που διαμορφώνονται στο διεθνή, και όχι μόνο, χώρο.
Είναι αποδεκτό πως η τηλεκπαίδευση αποτελεί εργαλείο του οποίου η ορθή επικουρική χρήση υποβοηθά το εκπαιδευτικό έργο ή/και προάγει την ποιότητά του. Τυχόν δαιμονοποίησή της είναι εσφαλμένη, εξάλλου η άκριτη εναντίωση στην τεχνολογία δεν οδηγεί κάπου πέραν του να μας καταστήσει ουραγούς στις εξελίξεις.
Αναφερόμενοι στα θετικά της, ειδικά για την Ανώτατη Εκπαίδευση θα επισημαίναμε την εξάλειψη γεωγραφικών και οικονομικών περιορισμών με την εξ αποστάσεως δυνατότητα παρακολούθησης μαθημάτων, σεμιναρίων και συνεδρίων, την εξοικονόμηση χρόνου λόγω περιορισμού των μετακινήσεων, την ενίσχυση της αλληλεπίδρασης μεταξύ φοιτητών και διδασκόντων διαφορετικών Ιδρυμάτων, την ανά πάσα χρονική στιγμή ικανότητα πρόσβασης σε εκπαιδευτικό ψηφιακό υλικό με θετικό αντίκτυπο στη μαθησιακή διδασκαλία, τη δυνατότητα συνέχισης μαθημάτων υπό έκτακτες συνθήκες όπως ασθένειες και ακραία καιρικά φαινόμενα, την ευκολότερη διασύνδεση με πηγές γνώσης, λ.χ. βιβλιοθήκες, κέντρα ερευνών, ινστιτούτα, μουσεία…
Τα παραπάνω όμως δε σημαίνουν ότι η χρήση, πολύ περισσότερο η ανορθόδοξη εφαρμογή, των εξ αποστάσεως μεθόδων διδασκαλίας δεν εγκυμονεί κινδύνους. Σε εκπαιδευτικό επίπεδο, η τηλεκπαίδευση περιορίζει την ουσιαστική επικοινωνία μεταξύ των μελών της πανεπιστημιακής κοινότητας. Η φυσική απόσταση καθηγητή – φοιτητή υποβαθμίζει τη διδακτική διαδικασία μετατρέποντάς την από διαδραστική μέθεξη σε εξ αποστάσεως επικοινωνία προσιδιάζοντας ταυτόχρονα συνθήκες του παρελθόντος με την καθηγητική έδρα σε εξουσιαστικό ρόλο και το φοιτητή σε παθητικό δέκτη.
Στα αρνητικά πρέπει ακόμη να συμπεριλάβουμε τις ψυχοσωματικές επιδράσεις της τηλεκπαίδευσης στο σύνολο των εμπλεκομένων σε αυτή, την επιβάρυνση της ψυχικής τους υγείας, τα αισθήματα αποξένωσης, μοναξιάς, νευρικότητας, ανασφάλειας, άγχους και θυμού που γεννώνται, τη συναισθηματική, ψυχολογική και σωματική δυσφορία, ως την ανάδυση καταθλιπτικών συμπεριφορών και άλλων ψυχικών διαταραχών.
Παράλληλα καλούμαστε ως εκπαιδευτική κοινότητα και Κοινωνία να απαντήσουμε στο ουσιώδες ερώτημα του πώς βλέπουμε το Πανεπιστήμιο, τι προσδοκούμε από αυτό, ποιο το όραμά μας. Είναι ένας χώρος προσφοράς γνώσεων και ανάπτυξης δεξιοτήτων, ένας δρόμος επαγγελματικής αποκατάστασης, ένα μέσο κοινωνικής ανέλιξης; Ρητορικό το ερώτημα και εύλογη η ισχύς των ανωτέρω. Είναι όμως τα μόνα; Δεν είναι το Πανεπιστήμιο και ένας χώρος επικοινωνίας και αλληλεπίδρασης μεταξύ των νέων, διεύρυνσης οριζόντων, ανάπτυξης αξιακών αρχών και ιδεωδών, κοινωνικών ζυμώσεων, αφύπνισης συνειδήσεων; Αυτονόητο πως τα τελευταία απόλλυνται σε σημαντικό βαθμό με τον παραγκωνισμό του διά ζώσης.
Σειρά άλλων πιθανών οικονομικών και κοινωνικοπολιτικών επιπτώσεων της τηλεκπαίδευσης χρήζουν επίσης διερεύνησης. Συνιστά αντικείμενο προβληματισμού το κατά πόσο η τηλεδιδασκαλία δρα, δεδομένων των απαιτήσεων σε υλικοτεχνικές υποδομές, ως μέσο όξυνσης των οικονομικοκοινωνικών ανισοτήτων, ή αντιστρόφως, το βαθμό που οι υπάρχουσες ανισότητες επιδρούν στην ποιότητα της παρεχόμενης εκπαίδευσης. Δε μπορούμε να μην εξετάσουμε την τηλεκπαίδευση υπό το πρίσμα της τηλεργασίας. Η εξ αποστάσεως διδασκαλία δύναται να χρησιμοποιηθεί ως δικαιολογία για τη μείωση του διδακτικού προσωπικού των Ιδρυμάτων με ό,τι αυτό συν τοις άλλοις συνεπάγεται για την ποιότητα του Δημόσιου Πανεπιστημίου σε όρους εκπαίδευσης και έρευνας.
Οι δυνατότητες που τα σχετικά τεχνολογικά εργαλεία προσφέρουν εύκολα λειτουργούν σαν μοχλοί καταπάτησης εργασιακών δικαιωμάτων με την καταστρατήγηση του ωραρίου και την ανάθεση επιπλέον, ενίοτε μη προβλεπόμενων, υποχρεώσεων ως ενδεικτικά παραδείγματα, ενώ η φυσική αποστασιοποίηση δρα ως τροχοπέδη στη συλλογική και συνδικαλιστική δράση των εργαζόμενων. Η πιθανότητα δε χρήσης των παρεχόμενων υπηρεσιών και του παραγόμενου υλικού σε διαδικασίες αξιολόγησης μόνο εφησυχασμό δεν επιτρέπει. Ούτε μπορούμε να παραβλέψουμε το ζήτημα της προστασίας των προσωπικών δεδομένων, φοιτητών και διδασκόντων, με την καταγραφή και αποθήκευση μαθημάτων, ακόμη και απουσίας συναίνεσης των παριστάμενων, κάτι που από μόνο του περιορίζει τα ατομικά δικαιώματα και την ελευθερία έκφρασης των συμμετεχόντων. Τέλος, η εξάλειψη του διά ζώσης αφήνει ελεύθερο το πεδίο στην καθεστηκυία τάξη για περαιτέρω έλεγχο και καταστολή των αντιδράσεων της σπουδάζουσας νεολαίας, λόγω της φυσικής απουσίας των νέων από το Πανεπιστήμιο, απέναντι σε αντιλαϊκά μέτρα με απώτερο σκοπό τη φίμωση του φοιτητικού κινήματος.
Είναι προφανές πως ο άκριτος αφορισμός της εξ αποστάσεως διδασκαλίας θα στερούσε την εκπαίδευση από ένα ωφέλιμο εργαλείο. Το Πανεπιστήμιο οφείλει να απαντήσει στις νέες προκλήσεις και να εκμεταλλευτεί τα υφιστάμενα πλεονεκτήματά της, την ίδια στιγμή όμως πρέπει να αντισταθμίσει τα όσα μειονεκτήματα και να εναντιωθεί στα αρνητικά κελεύσματα. Ευθύνη όλων των, άμεσα και έμμεσα, εμπλεκομένων στην εκπαιδευτική διαδικασία είναι η δημιουργία και στήριξη ενός κατάλληλου παιδαγωγικού και νομοθετικού πλαισίου με τα απαραίτητα δίχτυα ασφαλείας για τη χρηστική ενσωμάτωση των συγκεκριμένων τεχνολογιών και γενικότερα της ψηφιακής συνθήκης στη μαθησιακή διδασκαλία λαμβάνοντας υπόψη τους όποιους προβληματισμούς και ενστάσεις. Και πλέον, έχοντας αποκτήσει ουσιαστική γνώση και εμπειρία χρήσης των εν λόγω τεχνολογικών εργαλείων, παρουσιάζεται η ευκαιρία να προβούμε στην πρόταση και εφαρμογή εκπαιδευτικά επωφελών τρόπων εφαρμογής τους, δουλεύοντας όμως ταυτόχρονα προς τον περιορισμό των μειονεκτημάτων τους καθώς και την αποτροπή εργαλειοποίησής τους από κέντρα και παράκεντρα εξουσίας.
Δρ. Κώστας Μπαλτζής
Αντιπρόεδρος Συλλόγου Εργαστηριακού Διδακτικού Προσωπικού Α.Π.Θ.
