«Η ηγεσία της εκκλησίας αντιδρά σε κάθε μετάφραση της αρχαίας Γραμματείας, για να έχει αυτή το μονοπώλιο της ερμηνείας»
Ο Ν. Σοφιανός θέτει τη φιλοσοφία και τις επιστήμες ως βάση της παιδείας σε όλες τις βαθμίδες της. Απαλλάσσει την από τη θεολογία. Ο σπουδαιότερος εκπρόσωπος της εξεταζόμενης μεταρρυθμιστικής μορφωτικής κίνησης είναι ο Ιωαννίκιος Καρτάνος. Δημοσίευσε στη Βενετία (το 1536) στη δημοτική το έργο του: «Ἡ παλαιά τε καὶ νέα Διαθήκη, ἤτοι τὸ ἄνθος καὶ ἀναγκαῖον αὐτῆς». Είναι ένα από τα πιο πρωτότυπα και πιο νεοτεριστικά θρησκευτικο-φιλοσοφικά έργα, που γράφτηκαν από Έλληνες στοχαστές σε όλη τη διάρκεια της τουρκοκρατίας. Αντιπαραθέτει την κοσμοθεωρία του στην επίσημη και εγκεκριμένη από την ηγεσία της Εκκλησίας ερμηνεία τής χριστιανικής κοσμοθεωρίας.
Η ηγεσία της εκκλησίας αντιδρά σε κάθε μετάφραση της αρχαίας Γραμματείας, για να έχει αυτή το μονοπώλιο της ερμηνείας! Επίσης αφορίζεται το βιβλίο του Ι. Καρτάνου. Ωστόσο, η μορφωτική κινητικότητα δεν θα ανακοπεί. Συνεχιστές του έργου του Σοφιανού και του Καρτάνου ήταν ο Δαμασκηνός Στουδίτης, ο Θεοδόσιος Ζυγομαλάς (Κωνσταντινούπολη, 1544-1614), ο Μάξιμος Μαργούνιος, ο Γαβριήλ Σεβήρος (1541-1616), που είχε τον τίτλο του μητροπολίτη Φιλαδελφείας.
Το αναγεννητικό έργο των Σοφιανού και Καρτάνου εκφράζεται εκ νέου με τη Μεταρρύθμιση του Πατριάρχη Κύριλλου Λούκαρη, ο οποίος δολοφονήθηκε από τις τουρκικές αρχές. Μεταρρύθμιση που πολέμησε με ακραίο τρόπο η Καθολική Εκκλησία απαγορεύοντας την εμπορική δραστηριότητα των Ελλήνων εμπόρων στην Ευρώπη και στη Μεσόγειο!
Η αναμορφωτική συνέχεια ανήκει κυρίως στον Θεόφιλο Κορυδαλέα (1570-1646). Απάλλαξε τη φιλοσοφία από τον ζυγό της θεολογίας. Καταπολέμησε ανοιχτά και ανέτρεψε κυριολεκτικά τη μεσαιωνική αυτή σχέση. Οι αντίπαλοί του τον πολέμησαν με τη βαριά κατηγορία του καλβινιστή.
Οι αντιμεταρρυθμιστές όμως συνεχίζουν το σκοταδιστικό έργο τους με κύριους εκφραστές τους τον Μελέτιο Συρίγο (Κρήτη 1586 – Κωνσταντινούπολη 1664) και τον Γ. Κορέσσιο (Χίος 1575 – 1660). Με την επικράτηση της Αντιμεταρρύθμισης η μεσαιωνική αντίληψη για τη σχέση φιλοσοφίας και θεολογίας επαναβεβαιώθηκε από την Εκκλησία ως η μόνη σωστή και έγινε ξανά υποχρεωτική για όλους τους φιλοσόφους! Αυτή η μεσαιωνική αντίληψη της Εκκλησίας θα συνεχιστεί ως το τέλος της Τουρκοκρατίας.
Παρ’ όλα αυτά η φιλοσοφία του Κορυδαλέα κυριαρχεί στη νεοελληνική έως την εμφάνιση και την επικράτηση του νεοελληνικού διαφωτισμού. Παράλληλα, αναπτύσσονται οι αντιλήψεις της ετεροαπελευθέρωσης και της αυτοαπελευθέρωσης των Ελλήνων. Τώρα είναι ισχυρή η παρουσία του Γεράσιμου Βλάχου (Ηράκλειο 1607 – 1685 Βενετία), θιασώτης της νεοαριστοτελικής φιλοσοφίας. Υποστηρικτές της ήταν ακόμα ο Μ. Τυπάλδος, ο Ι. Λειχούδης και ο Σωφρόνιος Λειχούδης.
Και ο πιο σημαντικός ο Αλέξανδρος Μαυροκορδάτος (Κωνσταντινούπολη 1641-1709), από τους πρώτους εκπροσώπους του νεοελληνικού διαφωτισμού. Ρεύμα που αναπτύχθηκε ιδιαίτερα στα Γιάννενα με τον Γ. Σουγδουρή και τον Μ. Ανθρακίτη. Επίσης, ο Βικέντιος Δαμωδός (Κεφαλλονιά, 1679-1752) είναι ο πρώτος ουσιαστικά στοχαστής που εγκαινιάζει τον νεοελληνικό διαφωτισμό και συνεχιστής του ο Ευγένιος Βούλγαρης.
Αλλά ας δούμε μια πολύ τεκμηριωμένη προσέγγιση του θέματός μας. «Η εξέλιξη της νεοελληνικής φιλοσοφίας, από τη διαμόρφωσή της ως την εμφάνιση του Διαφωτισμού, χαρακτηρίζεται από συνεχείς προσπάθειες και συχνά συγκρούσεις με τους θιασώτες του θρησκευτικού μυστικισμού για την κατάργηση της μεσαιωνικής σχέσης ανάμεσα στη φιλοσοφία και τη θεολογία (σχέση υποταγής της φιλοσοφίας στη θεολογία) και για την απαλλαγή της φιλοσοφίας από τη μέθοδο του επιχειρήματος της αυθεντίας. Για την αντικατάσταση της μεθόδου αυτής με τη νεότερη επιστημονική μέθοδο έρευνας και επιχειρηματολόγησης.
Ανάλογη πορεία στην ιστορική της εξέλιξη γνώρισε και η φιλοσοφία των δυτικοευρωπαϊκών χωρών. Από άποψη περιεχομένου, η νεοελληνική φιλοσοφία σε όλη αυτή την περίοδο ανέπτυξε σπουδαιότατους προβληματισμούς για τα βασικά και «αιώνια» φιλοσοφικά ζητήματα. Επίσης εξέφρασε και θεμελίωσε θεωρητικά τα αιτήματα και τις επιδιώξεις των προοδευτικών γενικά δυνάμεων της νεοελληνικής κοινωνίας, του υπόδουλου ελληνικού έθνους στο σύνολό του» (Θ. Παπαδόπουλος, Η νεοελληνική φιλοσοφία από τον 16ο έως τον 18ο αιώνα).
